Bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính – Khói thuốc lá và ô nhiễm môi trường

Bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính – khói thuốc lá, thuốc lào là yếu tố nguy cơ hàng đầu

Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) gây ra hơn 3 triệu ca tử vong, tương ứng với khoảng 6% các ca tử vong toàn cầu vào năm 2012. Mặc dù nguyên nhân gây bệnh chưa rõ ràng, khói thuốc lá và môi trường ô nhiễm được xác định là các căn nguyên hàng đầu gây ra COPD với ước tính 80-90% bệnh nhân COPD có nghiện thuốc lá, ngoài ra còn yếu tố nghề nghiệp khác (các công việc phải tiếp xúc với khói bụi, ô nhiễm môi trường nhiều).

Tại Việt Nam, thuốc lá và thuốc lào được sử dụng khá phổ biến ở nam giới. Bên cạnh đó, môi trường ngày càng ô nhiễm kết hợp với ảnh hưởng từ khói bụi, chất đốt nông nghiệp (đốt rơm rạ, đốt gỗ) ở các vùng quê, khói bụi từ các khu công nghiệp, khí thải giao thông ở thành phố cũng đóng góp phần rất lớn vào nguyên nhân gây ra các bệnh hô hấp mạn tính, trong đó nghiêm trọng nhất là COPD.

Tùy thuộc vào tương tác giữa gen và yếu tố môi trường, 24-47% những người hút thuốc lá sẽ phát triển các vấn đề về tắc nghẽn đường hô hấp, chưa kể đến các nguy cơ khác liên quan đến phơi nhiễm khói thuốc lá (cả thụ động và chủ động) như ung thư phổi, các bệnh thần kinh và mạch máu, tăng nguy cơ mắc các loại bệnh ung thư khác. 

Khói thuốc lá – chất độc hại trong môi trường cư trú

Theo ước tính, khói thuốc lá gây ra khoảng 5,4 triệu ca tử vong mỗi năm trên thế giới, chiếm 10% nguyên nhân tử vong ở người trưởng thành, có đến 50% những người nghiện thuốc lá chết vì các bệnh có liên quan đến thuốc lá. 

Khói thuốc lá có chứa trên 7000 loại chất hóa học khác nhau và trong đó có nhiều chất được xếp vào nhóm chất gây ung thư (carcinogen) và các chất oxy hóa. Các nhóm chất hóa học điển hình trong thuốc lá như hdrocarbon thơm đa vòng, nitrosamines, các aldehyd, amin thơm (như nicotin),… đều gây hại cho sức khỏe. Không chỉ ảnh hưởng đến hệ hô hấp, các chất độc hại trong khói thuốc có thể đi vào tuần hoàn và theo dòng máu tác động đến nhiều cơ quan khác nhau.

Cả những người hít phải khói thuốc thụ động cũng phải đối mặt với nguy cơ các bệnh ung thư và bệnh đường hô hấp tăng lên do khói thuốc lá. Theo CDC (Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh), khói thuốc lá ảnh hưởng đến quá trình trưởng thành phổi ở trẻ em và có thể làm tăng nguy cơ mắc COPD khi trưởng thành. 

Bụi mịn, chất đốt và môi trường ô nhiễm

Bên cạnh khói thuốc lá, các yếu tố khách quan từ môi trường cũng là tác nhân gây hại cho đường hô hấp. Bụi mịn là các phân tử bụi lơ lửng trong khí quyển có kích thước đa dạng, thường có cỡ µm (1 µm=10-6 m). Chúng được viết tắt là PM (particulate matter) đi kèm số ám chỉ kích thước lớn nhất của loại bụi mịn với đơn vị là µm, ví dụ PM 0.1 hay PM 2.5.

Bụi mịn có nguồn gốc đa dạng, từ khí thải của các phương tiện giao thông, khói đốt gỗ, rác, bụi từ các công trường xây dựng đến phấn hoa, chất thải côn trùng… Cơ quan đầu tiên chịu ảnh hưởng của bụi mịn là đường hô hấp, trong đó đối tượng nhạy cảm nhất là các bệnh nhân mang bệnh phổi mạn tính, như hen phế quản, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính COPD.

Ô nhiễm môi trường vừa góp phần vào việc hình thành các bệnh phổi mạn tính, vừa đóng vai trò khởi phát các đợt cấp tính ở bệnh nhân COPD đang được điều trị ổn định, vừa là yếu tố làm nặng thêm bệnh. 

Với vai trò trung tâm trong việc gây ra tổn thương mạn tính tiến triển ở đường hô hấp, giảm thiểu tác hại của ô nhiễm môi trường, tránh tiếp xúc với các tác nhân kích thích là một phần quan trọng trong chiến lược điều trị của bệnh nhân COPD, trong đó cai thuốc lá được xem là yếu tố có tác động lớn nhất đến tiến triển tự nhiên của bệnh. 

Cai thuốc lá và COPD

Cai thuốc là là liệu pháp đơn độc hiệu quả nhất và có chi phí thấp nhất ở bệnh nhân COPD. Những người cai thuốc lá có mức suy giảm chức năng phổi chậm hơn rõ rệt so với những người có cùng mức độ tổn thương nhưng vẫn tiếp tục hút thuốc.

Không chỉ làm chậm tiến triển của quá trình phá hủy nhu mô phổi, ngừng thuốc lá còn giảm nguy cơ phát triển các bệnh tim mạch xơ vữa, đột quỵ. Mặc dù được ghi nhận là biện pháp hữu hiệu nhất trong chiến lược kiểm soát bệnh COPD, tỷ lệ người bệnh thực hiện cai thuốc vẫn ở con số rất thấp. 

Cai thuốc lá là một quá trình khó khăn và nhiều thử thách. Mỗi năm, chỉ có khoảng 2% người nghiện thuốc tự cai thành công. Tỷ lệ cai thuốc lá thành công tăng lên với sự trợ giúp của nhân viên y tế thông qua việc tư vấn, giáo dục sức khỏe. Ngoài ra, các thuốc hỗ trợ cai thuốc đều đang cho thấy hiệu quả tốt, liệu pháp hỗ trợ có thể nâng tỷ lệ cai nghiện thành công hằng năm lên đến 20-30%. 

Các liệu pháp hỗ trợ cai thuốc:

• Điều trị thay thế nicotin: dạng miếng dán da, kẹo nhai, thuốc hít/ xịt mũi: cần điều trị kéo dài từ 8 tuần đến 6 tháng tùy thuộc vào dạng dùng. Một số tác dụng không mong muốn có thể gặp của nhóm thay thế nicotin như kích ứng da, mất ngủ, đau miệng, rối loạn tiêu hóa,….
• Điều trị không nicotin như bupropion, varenclin cần sử dụng khoảng 12 tuần đến 6 tháng. Các tác dụng không mong muốn có thể gặp bao gồm mất ngủ, khô miệng, buồn nôn,… 

>>> Có thể bạn quan tâm: Tất tần tật về phổi tắc nghẽn mạn tính COPD

Các triệu chứng thuộc hội chứng cai có lẽ là nguyên nhân dẫn đến thất bại nhiều nhất. Trong quá trình cai thuốc lá, người bệnh phải đối diện với nhiều triệu chứng khó chịu như thèm thuốc, tâm trạng lo lắng bồn chồn, chán nản, kém tập trung, cáu kỉnh; các triệu chứng liên quan đến giấc ngủ (mất ngủ, gián đoạn giấc ngủ), rối loạn tiêu hóa, tăng cân, ho, nhức đầu, …. 

Các triệu chứng cai thuốc xuất hiện rất rầm rộ trong 3 ngày đầu cai thuốc, giảm dần sau khoảng 2-4 tuần ở hầu hết những người nghiện thuốc, tuy nhiên việc thèm thuốc có thể kéo dài nhiều tháng sau khi ngừng hút thuốc. 

Các thuốc hỗ trợ giúp giảm các triệu chứng cai thuốc và làm tăng tỷ lệ cai nghiện thành công, để đạt hiệu quả cao nhất, người bệnh nên sử dụng phối hợp các chế phẩm cai thuốc tác dụng kéo dài và tác dụng tức thời, chẳng hạn sử dụng kết hợp miếng dán da với dạng thuốc xịt.